Sú samstjórn auðvaldsflokkanna sem hér hefur setið að völdum frá 2013 hefur hvað eftir annað gjörsamlega gengið fram af fólki, en staðreyndin er þó sú að atburðarásin í apríl síðastliðnum var eina skiptið sem reyndi á stoðir hennar. Þá varð fljótlega augljóst að ekki myndi fleira ávinnast en afsögn forsætisráðherrans og lítils háttar uppstokkun – nema afhjúpunin sem öllu hratt af stað sé sjálf talin slíkur ávinningur. Menn höfðu ætlað sér að fella loks þessa vondu auðvaldsstjórn, en hún hélt raunar velli, og stendur nú sterkari en hún gerði áður en aprílkrísan byrjaði. Staða íhaldsins hefur styrkst innan stjórnarinnar, fylgi Framsóknar hefur aukist á nýjan leik; stjórnarliðar geta hæglega dregið að efna til kosninga ef þeim sýnist svo. Íhaldið ögrar okkur nú með fyrstu stóru skrefunum í átt til einkavæðingar heilbrigðiskerfisins. Við hljótum að spyrja: Hvað fór svona úrskeiðis hjá andstæðingum stjórnarinnar og hvers vegna?
Aprílkrísan
Þegar sjónvarpsþátturinn frægi var sýndur og sprengjan sprakk undir kvöld 3. apríl síðastliðinn, voru forsetinn og formaður Sjálfstæðisflokksins báðir staddir erlendis; og þótt vitað væri að tveir ráðherra þess flokks væru flæktir í aflandsmál, þ.á.m. Bjarni Benediktsson, mæddi aðallega á forsætisráðherra, Sigmundi Davíð. Ekki varð betur séð en að á hann kæmi algjört fát. Hann hafði raunar haft rúman hálfan mánuð til að velta fyrir sér hvað til bragðs ætti að taka, því viðtalið var tekið upp í miðjum mars-mánuði, en sá tími virðist lítt hafa nýst honum. Kona hans birti færslu á Facebook um aflandsfélagið, Wintris, og þá hafði almenningur fyrst spurnir af málinu; einnig ræddi Sigmundur Davíð einslega við Bjarna Benediktsson á heimili sínu, að því er virðist um svipað leyti, en virðist ekki hafa lýst gangi viðtalsins ítarlega þá.
Einum og hálfum sólarhring eftir að viðtalið var sent út birti Sigmundur Davíð svo færslu á Facebook, að morgni dags 5. apríl, og kvaðst þar myndu rjúfa þing og efna til kosninga ef þingmenn Sjálfstæðisflokks styddu ekki ráðuneyti sitt. Fundi sínum með forsetanum kl. 13 sama dag vildi hann flýta. Um ekkert af þessu hafði Sigmundur þó rætt við Sjálfstæðismenn né heldur við sinn eigin þingflokk. Ólafur Ragnar synjaði Sigmundi um þingrofsbeiðni, og greindi fjölmiðlum frá því nær samstundis. En viti menn, síðar um daginn birtist frétt sem raunar leit út eins og leiðrétting – tilkynning frá forsætisráðuneytinu: ekki hafi verið um formlega beiðni um heimild til þingrofs að ræða, og frásögn forsetans röng eða villandi. Þetta var undarlegt og ósannfærandi, og kom naumast á óvart þegar Ólafur Ragnar staðfesti skömmu síðar að hann hefði áður greint réttilega frá málsatvikum. Aftur leit Sigmundur Davíð út eins og erkiflón og hann fór loks í fússi á fund í þingflokki Framsóknarflokksins.
Frumkvæðið var nú hjá Sjálfstæðismönnum, og þeir notfærðu sér það vel. Að lokinni sneypuför Sigmundar á Bessastaði ræddi forseti við Bjarna Benediktsson, sem nú var loksins kominn heim úr fríi í Bandaríkjunum. Einhverjir gátu sér þess til að Bjarni hafi raunar ekki misst tvisvar af flugi heim daginn áður, eins og gefið var út, heldur frestað heimför sinni af ásettu ráði og þannig losnað við óþægilega umræðu á þingi sem auk þess var honum persónulega ekki skeinuhætt, í fjarveru hans, meðan spjótin stóðu aðallega á Sigmundi; frestunin keypti Bjarna þannig tíma til að hugsa ráð sitt í næði, jafnframt því sem hann ræddi við samráðherra sína og þingflokk um stöðuna sem upp var komin. Þetta hljómar afar sennilega í mínum eyrum, en er þó ágiskanir. Hitt er einsýnt að Bjarni hafi mjög fljótt, þ.e. meðan hann var enn úti í Bandaríkjunum, gert upp við sig að Sigmundur yrði að víkja úr stjórninni, en hún annars að sitja áfram eins og kostur væri.
Í aprílkrísu stjórnarinnar var ekkert óðagot á Bjarna og stöðumat hans kalt og vel hugsað – frá sjónarmiði auðvaldsins vitanlega. Fyrst hélt ég raunar í bjálfaskap mínum að hann vildi slíta stjórnarsamstarfinu. Fyrstu yfirlýsingar hans eftir útsendingu viðtalsins hnigu einfaldlega að því að hann tæki málið alvarlega og hlustaði á gagnrýni, o.s.frv. Allir stöldruðu við þetta, ekki síst vegna þess að yfirleitt hefur Bjarni lítið gefið út á það að gagnrýnisraddir skipti yfirleitt nokkru máli. Jafnframt komu yfirlýsingar sumra þingmanna flokksins og loks samþykkt Heimdallar um að samtökin myndu ekki styðja ríkisstjórn undir forsæti Sigmundar Davíðs. Þar var raunar þegar ýjað að markmiðum forystu flokksins. Þarna voru Sjálfstæðismenn einfaldlega að vinna tíma meðan þeir sættu færis að ná svo frumkvæðinu, og það tókst síðdegis 5. apríl.
Íhaldið hafði komið sér upp áætlun um að tryggja að stjórnin gæti starfað áfram nær óbreytt, en að vísu án Sigmundar; hann varð að fara. Þessi áætlun var vel hugsuð og náði fram að ganga. Framsóknarflokkurinn var engin fyrirstaða, þar sem formaður flokksins hafði gersamlega málað sig út í horn, og flokknum naumast akkur í því að efna til kosninga eins og mál höfðu skipast.
Mótmælaaldan og arfur „vinstristjórnarinnar“
Fólk vill gjarnan rassskella spillta pólitíkusa, og af þeim sökum var þátttakan fyrsta kastið prýðileg í mótmælahrinu sem hófst þegar 4. apríl. Yfirlýsingin um uppstokkun ráðherraliðsins kom fram 7. apríl og vantrauststillaga var borin upp og felld á Alþingi daginn eftir. Mótmæli í blíðskaparveðri laugardaginn 9. apríl voru sérstaklega vel sótt, en sannleikurinn er sá að þá var þegar ljóst að ekki myndi takast að koma stjórninni frá völdum. Mótmælum var að vísu haldið áfram, en nú dró úr þátttöku.
Eitt er hér eftirtektarvert. Það verður ekki markað af neinu í allri þessari atburðarás að Sjálfstæðismenn hafi nokkru sinni óttast stjórnarandstöðuna, innan eða utan þings, heldur sættu þeir einfaldlega færis að styrkja stöðu sína innan stjórnarinnar. Og það er eiginlega allt og sumt. Hvernig stendur á því að vinstrihreyfingin, sem kvaðst þó staðráðin í að koma stjórninni alveg frá völdum, var þeim Sjálfstæðismönnum ekkert áhyggjuefni? Það er raunar ekki flókið reikningsdæmi. Hvað gerðist? Bjarni tilkynnti einfaldlega þessa lítilvægu breytingu á ráðherraliðinu, bætti svo við að stjórnin hafi tryggan þingmeirihluta og engin frekari uppstokkun á döfinni. En þetta þýddi vitaskuld að stjórninni yrði ekki komið frá nema með langvinnri baráttu utan þings, og hana þurfti Bjarni einmitt ekki að óttast – því hann vissi sem var að andstöðuflokkarnir gætu ekkert sagt hvað ætti að koma í staðinn. Þetta reyndist rétt. Það er algjör óþarfi að dást að ályktunargáfu íhaldsins, því þessi útreikningur gat ekki einfaldari verið og stóðst alveg vegna þess að vinstriflokkarnir buðu þessu heim.
Kjarni málsins er þessi: Langvinn barátta utan þings þegar engin stefna lá fyrir um framhaldið eftir kosningar, engin stefna sem miðar við brýn hagsmunamál vinnandi fólks í landinu – slík barátta gat ekki sigrað af ástæðum sem máttu heita alveg augljósar, því fólk fer þá óhjákvæmilega að spyrja sig fyrir hverju sé barist. Er barist fyrir annarri „vinstristjórn“ með sömu efnahagsstefnu og auðvaldsflokkarnir? Annarri „vinstristjórn“ sem gulltryggir með öllum aðgerðum sínum að hægristjórn fylgi strax á eftir?
Fólk man og veit hvernig þetta gengur fyrir sig. Og þegar svo hægristjórnin kemur stendur ekki á skýringum „vinstrimanna“: Þjóðin er óskaplega „vitlaus“ að „kjósa þetta yfir sig“. En fólk kaus ekki Framsókn vegna heimsku, heldur vegna þess að „vinstristjórn“ með öruggan þingmeirihluta sem komst til valda á öldufaldi fjöldabaráttu reyndist svo gjörsamlega dáðlaus að fólk hugsaði sem svo að það hefði enga að tapa á því að láta á það reyna hvort Framsókn myndi standa við stóru orðin – svona úr því „vinstristjórn“ skilaði alls engu. Því fyrir vinnandi alþýðu í þessu landi skilaði hún engu, punktur.
Það er ekki ósanngjarnt mat. Stuðningsmenn „vinstristjórnarinnar“ halda því einatt fram að um „björgunaraðgerðir“ hafi verið að ræða. Þá er litið svo á að verkefni stjórnarinnar hafi verið að glíma við brýnan tæknilegan vanda – einhvers konar sérfræðilegt viðfangsefni sem alþýðan skilur ekki. Vandinn hafi sem sé ekki verið pólitískur, og ekki haft neitt með stéttir samfélagsins að gera. Þetta er bara þvaður. Það var kreppa í auðvaldsbúskapnum og bankakerfið hrundi. Svarið við einfaldri og augljósri grundvallarspurningu réði öllu um það til hvaða einstakra ráðstafana yrði gripið í kjölfarið, og spurningin var þessi: hver borgar brúsann? Þessi orðatittur – „björgunaðgerðir“ – svarar ekki þeirri spurningu, og er ekkert nema undanbrögð.
En við þurfum svo sem ekki að spyrja, því við vitum mætavel hverjir hafa fengið að borga brúsann, og það voru ekki auðmennirnir. Minnumst þess hvernig þessi „vinstristjórn“ komst til valda. Hvað gerði hún? „Vinstristjórnin“ hélt áfram makki fyrri stjórnar við AGS og tryggði að bankakerfið yrði endurreist í nær óbreyttri mynd. „Vinstristjórnin“ skerti húsaleigubætur, réðist á kjör aldraðra og öryrkja, skar niður í heilbrigðiskerfinu og hélt kappsamlega áfram að sparka flóttamönnum úr landi – er nema von að hægristjórnin haldi áfram á sömu braut? Loks sótti „vinstristjórnin“ um aðild að ESB – þótt fyrir lægi að meirihluti þjóðarinnar væri því andvígur og þrátt fyrir að VG hafði beitt sér gegn aðild fyrir kosningar.
Loks ærðist Samfylkingin af reiði út í forsetann þegar hann setti Icesave í þjóðaratkvæði, en mæltist svo til þess í fýlutón að fólk segði já og gengist þannig við því að bera ábyrgð á kreppu auðvaldsins. Samfylkingin er svo sem ekki ein um þá skoðun að „við berum öll ábyrgð á hruninu“. Davíð Oddsson hélt þessu líka fram nú fyrir forsetakosningarnar, og löngu áður hafði Björgólfur Guðmundsson gagnrýnt afar ámælisverð flatskjáakaup íslenskrar þjóðar, sem hann hafði til vitnis um þetta sama.
Fjöldamótmælin í apríl síðastliðnum miðuðu beinlínis að því að fella ríkisstjórnina. En íslenska auðvaldið vissi mætavel að pólitíska heildarstefnu vantaði sem hefði getað staðið sem eiginlegur valkostur við stefnu hægristjórnarinnar. Arfleifð „vinstristjórnarinnar“ og skorturinn á sjálfstæðri stefnu hafði lamandi áhrif á fjöldabaráttuna um leið og lítilsverðar hrókeringar hægrimanna voru afráðnar. Það vantaði stefnu sem tók svari vinnandi fólks gegn auðvaldinu og pólitískum fulltrúum þess, og það réði úrslitum.
Samfylkingin
Það var mikið sjónarspil sem almenningur fékk að berja augum í apríl. Annars vegar sirkus stjórnarliða sem fyrr var lýst; og hins vegar skörulegir vinstrimenn sem hófu upp raust sína á Alþingi Íslendinga og mæltist svo: „Vá, þið eruð rosalega spillt stjórn. Plís, fariði burt.“ En vei, ó vei! Hinir vígreifu baráttumenn komust svo að raun um það, sér til sárrar gremju, að bón þeirra var til einskis fram borin. Stjórnarliðar notfærðu sér bara þingmeirihlutann til að kolfella vantraustið og héldu svo glaðir og reifir áfram að dútla við hin „mikilvægu verkefni“ sín. Þá sneru vinstrimennirnir vösku sér hneykslaðir að almúganum og sögðu, „Fólk, hey, plís, fellið stjórnina. Hún er svo ógisla spillt! Plís. Við skulum svo fara í stjórn og gera eitthvað sem okkur sýnist, eitthvað efnahagslega raunhæft sem AGS segir okkur að gera (og kannske sækja um aðild að ESB þó þið hafið ekki áhuga á því af því þið eruð svo vitlaus).“
En vinnandi alþýða í þessu landi er ekkert heimskari en gengur og gerist, og alveg áreiðanlega ekki heimskari en stjórnmálamenn sem hafa þetta fram að færa. Menn bjástra nú með litlum árangri við að reyna að finna fylgi Samfylkingarinnar í smásjá. En þar á bæ er þetta talið spurning um nýjan formann – endurmat óþarft. Fyrr á árinu gerði Árni Páll því raunar skóna að hugsanlega þyrfti slíkt endurmat að eiga sér stað, en virtist hafa gefið sér fyrir fram að niðurstaða þess hlyti að vera sú að flokkurinn ætti að „sækja á miðjuna“, og raunar hafði flokkurinn þegar til kom engan áhuga á neinu endurmati. Skamma hríð gufaði eilífðarraus flokksins um aðild að ESB að mestu leyti upp, en alveg skýringalaust, enda var ekki um neins konar uppgjör að ræða. Samfylkingin vill enn koma vinnandi alþýðu undir ok ESB með öllum tiltækum ráðum, þrátt fyrir framgöngu sambandsins gegn Grikkjum á síðasta ári, og með tilkomu Viðreisnar má búast við því að forysta flokksins líti svo á að hún hafi fengið aftur kærkomið tilefni til þess að „sækja á miðjuna“ og endurvekja ESB-málflutninginn.
Í Bretlandi hafa gerst söguleg tíðindi, eins og allir vita. Ætla mætti að flokkur sem barist hefur fyrir aðild Íslands að ESB reyndi að fjalla um þau af sæmilegri alvöru. En viti menn – Össur Skarphéðinsson segir að Brexit styrki ESB. Rök hans eru þessi: „Brexit hefur óvænt leitt til aukins stuðnings við Evrópusambandið. Gott dæmi um það er einmitt Danmörk. Þeim Dönum sem vilja úr sambandinu hefur fækkað en ESB-sinnum snarfjölgað. Gagnstætt því sem menn töldu virðist því sem Brexit hafi haft allt önnur áhrif en menn ætluðu á framtíð Evrópusambandsins. Brexit hefur styrkt innviði þess en stóraukið líkur á að það verði ekki Evrópusambandið heldur Stóra-Bretland sem kann að rakna upp.“
Víða um lönd er nú verið að ræða tvísýna framtíð evrunnar og hina þrálátu kreppu á Ítalíu, þriðja stærsta hagkerfi álfunnar. Össur skeytir ekki um slíka smámuni, og að hans mati veikir það heldur ekki ESB að Bretland, næststærsta hagkerfi álfunnar, hverfi alveg úr sambandinu. Ástæðan er sú að sveiflur í viðhorfum dansks almennings vega á móti því og gott betur. Ætli hann telji kannske líklegt að ESB styrkist enn frekar ef fleiri ríki færu að dæmi Breta, enda aldrei að vita nema stuðningur við aðild aukist um svip í Færeyjum eða einhverjum öðrum stað? Það er vissulega rétt að breska ráðastéttin er í miklum vandræðum, enda hafði yfirgnæfandi meirihluti hennar stutt áframhaldandi aðild að sambandinu. Af þessu ályktar Össur: ef Bretland er í bobba eftir Brexit … hlýtur ESB að styrkjast. Um Grikkland þegir hann þunnu hljóði.
Að öllu samanlögðu virðist Samfylkingin ekki líkleg til þess að draga neinn uppbyggilegan lærdóm af ógöngunum í apríl. Búast má við einhverjum fagurgala um heilbrigðismálin fyrir næstu kosningar frá Samfylkingunni – eins og Bjarna Benediktssyni – en það sem upp úr stendur er sú einfalda staðreynd að flokkurinn aðhyllist frjálshyggju í efnahagsmálum, rétt eins og ESB, AGS og hægristjórnin. Heilbrigðiskerfið íslenska er nú svo illa leikið og kostnaðarhlutdeild sjúklinga svo gríðarleg, að til endurreisnar kerfisins þarf algjöra kúvendingu í ríkisfjármálunum, áætlun til margra ára og gríðarlegar fjárveitingar; og þá eru alveg ótalin skemmdarverk sem unnin hafa verið á öðrum sviðum sem varða hagsmuni vinnandi alþýðu í landinu. En forysta Samfylkingarinnar hefur enga alvarlega áætlun um endurreisn heilbrigðiskerfisins eða nokkurn skapaðan hlut annan, og ætlar sér ekki að ráðast í neitt þvílíkt ef hún kemst í stjórn. Það er raunar einmitt þess vegna að fólk hefur engan áhuga á flokknum. Ef fólk langar í niðurskurð og hægristefnu á það nefnilega aðra valkosti.
Við búum við langvarandi alþjóðlega auðvaldskreppu. Hún ræður stefnumiðum auðvaldsins alls staðar í Evrópu og út um heim, einnig á Íslandi. Úrræðaleysi íslenskra krataforingja andspænis þessari kreppu er ekki sér-íslenskt, fremur en kreppan sjálf. Allir vinstrisinnaðir umbótaflokkar líta á borgaralega ríkisvaldið sem sinn eðlilega starfsvettvang, fjarri afskiptum almennings; þar vilja þeir svonefndan „starfsfrið“ í makki við alþjóðastofnanir auðvaldsins sem svo aftur hvetja til niðurskurðar, ýta undir tortyggni í garð innflytjenda, o.s.frv. Forysta Samfylkingarinnar telur þetta einu leiðina til umbóta á samfélaginu. En þetta er ekki eina leiðin. Þetta er ekki einu sinni leið, því hún skilar alþýðu manna engu nema rýrnandi lífskjörum, skertum lýðréttindum og árásum á heilbrigðis- og menntakerfi, í stuttu máli: endalausum ósigrum.
Raunverulegur umbótaflokkur?
Hvað vill vinnandi fólk í þessu landi? Hvað telur það sig þurfa? Mér virðist, hvað sem ýmsum flækjum líður, ekki leika vafi á því að það hefur engan áhuga á aðild að ESB, og lítur ekki heldur á endurskoðun Stjórnarskár sem neitt forgangsmál. Það er líka einföld staðreynd að vinnandi alþýðu dreymir ekki heldur um sósíalíska byltingu; hún er ekki reiðubúin að taka stjórnmálin í sínar eigin hendur og berjast fyrir hagsmunum sínum. Hún vill einfaldlega geta kosið flokk sem ræðst til atlögu við vandamálin fyrir sig. Hún hefur allt frá hruni viljað raunverulegan umbótaflokk. Þetta kann að breytast, en svona hefur þetta verið síðustu árin og er enn.
Enginn þarf að ganga þess gruflandi um hvað þetta snýst. Vinnandi fólk í þessu landi vill geta kosið stjórnmálaflokk sem hlustar á það þegar rúm 86 þúsund manns skrifa undir kröfur um endurreisn heilbrigðiskerfisins, flokk sem skilur að um brýnar þarfir fólks í landinu er að ræða og einhendir sér í það að gera þá endurreisn að veruleika. Kostnaðarþátttaka sjúklinga í heilbrigðiskerfinu hefur nánast tvöfaldast síðan frjálshyggjan náði undirtökunum í pólitíkinni, og hryllingssögur af fjársveltu heilbrigðiskerfinu eru orðnar næsta hversdagslegt lesefni á miðlunum öllum. Vinnandi fólk finnur á eigin skinni nauðsyn þess að breyta þessu og bíður þess enn að fram komi stjórnmálaafl sem tekur fullt mark á því.
Auk þess finnur fólk sárlega til vöntunar á pólitísku afli sem gerir ráðstafanir til þess að það geti fengið þak yfir höfuðið á viðráðanlegu verði, lagfærir skemmdarverkin á menntakerfinu, tryggir öllum atvinnulausum vinnu eða bætur. Ekki endilega nákvæmlega þetta eða allt þetta, en eitthvað í þessum dúr. Fólk vill raunverulegan umbótaflokk sem gengur í þessi verk af trúmennsku við vinnandi alþýðu; bankarnir, útgerðarauðvaldið og hinir skattsvikararnir mega svo alveg við því að fá einhvern skell.
Fólk langar að kjósa svona flokk. En sá galli er á gjöf Njarðar að þessi raunverulegi umbótaflokkur er ekki til. Þetta var augljóst í apríl síðastliðnum, en hefur einkennt allar fylgissveiflur flokkanna mörg síðustu árin, allt frá hruni. Ekkert stjórnmálaafl á vinstrivængnum skuldbatt sig hagsmunum vinnandi fólks með skýrri heildarstefnu gegn niðurskurði og jafnframt kynþáttahyggju og útlendingahatri.
Píratar eru ekki vinstriflokkur, vilja ekki skuldbinda sig hagsmunum vinnandi alþýðu og áskilja sér fullan rétt til að gera hvaða tilslakanir sem vera skal við hvern sem vera skal; þeir gætu raunar breyst fyrirvaralítið í frjálshyggjuflokk. Fylgi flokksins óx jafnt og þétt á nokkuð löngu samfelldu tímabili fram að uppstokkun ríkisstjórnarinnar, og mældist ríflega 40% þegar mest var. Eftir hrókeringarnar snarminnkaði fylgið aftur, þó enn sé það mikið, um 28% ef mér ekki skjátlast. Innan flokksins er vissulega að finna vinstrisinnuð öfl, en það er alveg út í bláinn að ímynda sér að þau hafi bolmagn til þess að stuðla að gerbreyttri efnahagsstefnu ef til ríkisstjórnarmyndunar kemur.
Fylgi VG jókst á hinn bóginn eftir mannaskiptin í ríkisstjórn, en hefur svo dalað á ný. Við bíðum öll spennt. Ætlar flokkurinn ekki að draga augljósar ályktanir af því sem gerst hefur? Íslenskt og alþjóðlegt auðvald vill einkavæða heilbrigðisþjónustu hvað sem tautar og raular, og skerða jafnframt möguleika okkar til mennta. Þora VG að móta stefnu sem gengur gegn þessu? Ef VG telur sig vera þann róttæka umbótaflokk sem fólk dreymir um á hann bersýnilega langt í land með að gera upp við arfleifð „vinstristjórnarinnar“ og útfæra skýran stefnulegan valkost sem þjónar hagsmunum vinnandi fólks.
Ætti að stofna róttækan umbótaflokk?
Stofnun slíks flokks væri vissulega ávinningur. Í apríl síðastliðnum gátu hægrimenn látið eins og vinstrihreyfingin væri ekki til, en ef svona flokkur skapast breytist það. Mér virðist hins vegar að stofnun slíks flokks sé ekki besta leiðin til að undirbúa skipulagða baráttu gegn niðurskurðarstefnu og hægriöfgum auðvaldsins. Umbótaflokkur sem ætlar sér að gera slíka baráttu að sinni, segja það sem hann meinar og meina það sem hann segir, mun óðara reka sig á mikil vandamál. Atburðarásin í Grikklandi á síðasta ári leiddi vel í ljós hvílíkum erfiðleikum þetta er bundið.
Fyrst er að búa flokkinn til – væntanlega með miklu samningaþófi, afslætti hér og þar og alls staðar, því hann væri raunar alltaf í ætt við samfylkingu eða breiðfylkingu. Þessu fylgja ýmsir augljósir ókostir. En gefum okkur nú að allt fari þarna að óskum, framvindan þar á eftir gangi áfallalítið og flokkurinn nái loks yfirburðasigri í þingkosningum. Hvað tekur þá við? Eitt er að ríkisvaldið er ekki það hlutlausa verkfæri sem allir umbótasinnar gera ráð fyrir, og stór hluti embættismannakerfisins, einnig í ráðuneytunum, mun gera allt hvað hann getur til að skemma fyrir stjórninni. Þetta eru engir órar mínir. Það gerðist í Grikklandi meðan Syriza var enn óbugað, og ráðherrar flokksins sáu þann kost einan í stöðunni að sneiða hjá þessum starfsmönnum sínum. Það er ekkert einsdæmi heldur í sögunni.
En við það bætast fyrirsjáanlegar aðgerðir auðvaldsins. Íslenskir kapítalistar eru ekkert öðruvísi en stéttarsystkini þeirra annars staðar. Þeir munu halda að sér höndum í fjárfestingum, auðmagnsflótti mun gera vart við sig, o.s.frv. og á laun mundu þeir dæla peningum í öfgahægriöfl. Róttæk umbótastjórn verður að vera undir allt þetta búin og þora að rísa gegn því af hörku, annars verður hún sjálf barin til hlýðni af öflunum sem ætlunin var að eftirláta ekki lengur öll völd.
En aðalfyrirstaðan verður alþjóðastofnanir auðvaldsins. Þær munu beita öllu afli sínu gegn róttækri umbótastjórn. Hún getur ekki staðið af sér slíkan þrýsting nema með einni aðferð: að sækja allan styrk sinn til samtaka vinnandi alþýðu í eigin landi og út um allan heim. Hún á enga aðra trausta bandamenn en stéttarsystkin sín annars staðar. Alþjóðasinnuð, stéttbundin utanríkisstefna er enginn „munaður“ sem hægt er að fórna fyrir árangur innanlands. Því er einmitt þveröfugt farið. AGS fer til dæmis einatt fram á mikið laumuspil þar sem hann grípur inn (eins og á Íslandi). Slíku leynimakki verður að hafna alveg og gera vinnandi fólki alls staðar í heiminum kleift að átta sig á viðræðum og taka afstöðu til þeirra á grundvelli fyllstu upplýsinga – ekkert er betur fallið til þess að auka stuðning við róttæka umbótastjórn en nákvæmlega þetta.
Þetta er eitt af þeim prófum sem Syriza kolféll á í fyrra, og Grikkland auk þess afar viðkvæmt fyrir aðgerðum ESB og Evrópubankans vegna aðildar að sambandinu, einnig vegna þess að Syriza hafði í raun enga varaáætlun. Flokki sem myndaður er um lægsta samnefnarann lengst til hægri mun fyrirsjáanlega veitast erfitt að beita sér sem alþjóðasinnaður baráttuflokkur vinnandi fólks í heiminum; en það verður hann að geta gert. Það er því ástæða til að óttast að slíkur flokkur væri illa búinn til að standast það álag sem hann fyrirsjáanlega þarf að geta staðist – ef hann á annað borð næði völdum.
Ég er því efins um að mynda eigi róttækan umbótaflokk til að snúa undanhaldinu við og sporna við niðurskurðaráráttunni, og myndi þó vafalaust styðja slíkan flokk í mörgu ef hann kæmi fram á sjónarsviðið. En í baráttu gegn niðurskurðarráðstöfunum þarf ekki að einblína á myndun flokks um þau mál sérstaklega, heldur ætti að mynda samfylkingu allra samtaka og flokka vinnandi fólks um þau mál. Slík barátta hefur enn ekki hafist á Íslandi, og það þarf nauðsynlega að breytast. Getur verið að það vanti and-kapítalískan flokk til að blása til slíkrar baráttu? Slík öfl eru til dæmis veikburða í Bretlandi, en þau eru til, og mér sýnist að það eitt skipti verulegu máli.
Þarfir vinnandi fólks og stjórnmálaöflin
Vonir almennings um róttækan umbótaflokk sem tekst á við niðurskurðaröflin af fullum heilindum með hagsmuni vinnandi fólks – yfirgnæfandi meirihluta samfélagsins – að leiðarljósi eru ekki sprottnar af einhvers konar dyntum, lélegum vitsmunum, hænuminni eða tískustraumum. Undir þessum sveiflum í fylgi flokkanna á undanförnum árum glittir í auðskiljanlegar væntingar sprottnar af brýnum þörfum fólks, og sveiflurnar spretta ekki síst af því að þennan kost hefur vantað. Fólk reynir allt stjórnmálabatteríið að algeru skilningsleysi og áhugaleysi um augljós og brýn vandamál sem það stríðir við í daglegu lífi, missir traust á hefðbundnu pólitísku öflin, og leitar annarra valkosta. Uppgang hægriöfga verður einnig að skoða í þessu samhengi; slík öfl nærast ekki síst á veikleikum róttækrar vinstrihreyfingar.
Vonir alþýðufólks um róttækan umbótaflokk er í meginatriðum hægt að túlka á þrenna vegu, og til þeirra túlkunarleiða svara ólíkar pólitískar úrlausnir. Í fyrsta lagi er hægt að leiða þarfir vinnandi fólks hjá sér, hafna þeim eða neita að viðurkenna þær; í öðru lagi er hægt að taka þær bókstaflega og byggja á þeim pólitíska stefnu; og í þriðja lagi er hægt að líta á þær sem vörðu á veginum til beinnar og alhliða andstöðu við auðmagnskerfið sjálft. Ég hygg að þessar túlkunarleiðir birtist allar í litrófi íslenskrar vinstrihreyfingar á einn eða annan hátt, sú fyrsta langskýrast. Ég er sjálfur talsmaður þeirrar síðastnefndu.
(1) Umbótasinnar sem taka að sér að leysa kreppu auðvaldsins í þágu ríkjandi skipulags, s.s. Samfylkingin og hliðstæðir flokkar í öðrum löndum, sjá ekkert nema yfirborðið, fylgissveiflurnar sjálfar, sem þeim virðast spegla einbera dynti fjöldans. Þeir líta ekki svo á að sveiflurnar séu til vitnis um óskir og vonir vinnandi fólks um róttækan umbótaflokk; í öllu falli séu slíkar vonir misráðnar, því kratarnir telja sig vita betur. Í staðinn tefla þeir fram töfraformúlum sem kváðu leysa allan vanda vinnandi fólks og kapítalista í senn. Eitt dæmið er vitaskuld sú hugmynd að ef Íslendingar gangi í ESB og fari að brúka evrur verði hér allir í góðum málum. Töfraformúlurnar eru fleiri, og sums staðar verður raunar vart þess að kratar gæli við fordóma um erlent vinnuafl og láti í veðri vaka að innfædda vinnuaflið eigi að ganga fyrir í ráðningum o.þ.h. En hver sem formúlan er leggja kratar mesta áherslu á það að vera „stjórntækir“ – þ.e.a.s. að þjóna auðvaldsöflum – og einmitt þess vegna hafa þeir tilhneigingu til þess að leiða hjá sér þarfirnar sem liggja undir væntingum vinnandi fólks og viðurkenna þær alltént ekki sem pólitískt grundvallaratriði. Ef þeir komast í stjórn stuðla þeir að litlum eða engum umbótum sem nokkru máli skipta, en valda þeim mun meiri vonbrigðum og uppgjafaranda. Það væri þó misráðið að setja krataflokkana algerlega á sama bás og flokka auðvaldsins. Staða krataflokkanna meðal vinnandi alþýðu hvílir á langri hefð, þeir hafa jafnan nokkurt fastafylgi, og í sviptingum á borð við hrunið leitar fylgi sem áður var á miðjunni eða hægrivængnum fyrst til Samfylkingarinnar, svo íslenska dæmið sé tekið. Við ýmsar aðstæður geta þeir einnig viðkvæmir fyrir þrýstingi neðan frá, með hætti sem auðvaldsflokkarnir eru ekki, eins og sýndi sig til dæmis í búsáhaldabyltingunni. Þetta skiptir verulegu máli í ýmsu samhengi.
(2) Önnur leið til túlkunar á þessum óskum almennings er að skoða þær eins og þær séu greyptar í stein og gera úr þeim upphaf og endalok pólitískrar stefnu vinstrihreyfingarinnar. Öfl sem vilja mynda róttækan umbótaflokk eru líkleg til að fara þá leið. Ég held að það sé varhugavert af ýmsum ástæðum, ekki síst vegna þess að með slíkri pólitískri nálgun er mjög flókin og margbreytileg vitundarþróun, sem iðulega er raunar mótsagnakennd og ruglingsleg, samofin afturhaldshugmyndum, fest niður í stífar skorður. Raunar er þetta vitund sem er á einhverri leið, og sú leið mótast á endanum af úrslitum stéttabaráttu sem enn hefur ekki hafist svo heitið geti. Á pólitískri vitund vinnandi fólks verða alltaf breytingar – markmiðið getur ekki verið að frysta þær, heldur að hafa áhrif til góðs, beina þeim í uppbyggilega farvegi baráttu sem eflir samtakamátt og slagkraft hreyfingarinnar í heild. Setjum svo að róttæk umbótastjórn komist til valda og reyni að útfæra annað prógramm en niðurskurðinn – sem er væntanlega óskastaðan. Hún gerir áætlanir um að hefja heilbrigðiskerfið og menntakerfið aftur til vegs, greiða betri laun til að halda sérmenntuðu vinnuafli í landinu, bæta hag þeirra sem misst hafa atvinnu eða búa við örorku, ellilífeyrisþega, o.s.frv. Hún hækkar skatta á fjármagn og veiðigjöld – og hættir einnig að sólunda fé í NATO-samstarfið ef hún er verulega dugandi. En um leið og hún lætur til skarar skríða mun hún, eins og áður sagði, mæta heiftarlegri mótspyrnu fésýsluaflanna, og þegar fólk sér það samhengi ljóslifandi fyrir framan sig þróast skoðanir þess áfram til vinstri – jafnvel geta þær þróast til andstöðu við kapítalismann sem slíkan. Róttækur umbótaflokkur er þá líklegur til að draga lappirnar og haltra á eftir fjöldanum, verður umhugað um að halda einingu innan sinna raða, og hættir að leika leiðandi hlutverk; á hinn bóginn lítur fjöldinn til flokksins sem leiðandi afls. Það er afar hættulegt ástand sem auðvaldsöflum er í lófa lagið að nýta sér, sérhagsmunum sínum til framdráttar. Róttæk umbótastefna vill aðeins fara hálfa leiðina. Til að snúa alveg við efnahagsstefnunni þarf raunar að brjóta vald og vilja auðvaldsins á bak aftur; og á því guggna einatt róttækir umbótasinnar.
(3) Sósíalistar líta hins vegar á þarfir fjöldans og pólitíska vitund á hverjum tíma sem grundvöll baráttu, taka þátt í þeirri baráttu og leitast við að beina henni í farveg sívaxandi einingar allrar stéttarinnar í baráttu. Þeir líta ekki á núverandi vitund fjöldans sem endanlega mótaða, heldur reyna að átta sig á henni og skilja hana til þess að hafa áhrif á hana, og vinna jafnframt gegn hvers kyns afturhaldshugmyndum sem aftra skipulögðum styrk stéttarinnar. Í stuttu máli, að snúa henni til alhliða andstöðu við allt auðvaldskerfið, þ.e. til sósíalískrar baráttu. Baráttu vinnandi fólks fyrir einföldum og brýnum hagsmunamálum sínum getur ekki lokið nema fullnaðarsigur náist á auðvaldsöflunum, raunar á heimsvísu. Sósíalísk barátta í þessu landi er einungis hluti baráttu sem fram fer um allan heim gegn kerfi sem alls staðar hefur hreiðrað um sig.
Búsáhaldabyltingin og breiðfylkingin
Í rás búsáhaldabyltingarinnar varð til eins konar breiðfylking Samfylkingar, VG, anarkista og alls konar heimilisleysingja á vinstrivængnum, o.s.frv. Að þessu var sérstæður aðdragandi, þ.e. langvarandi mótmæli sem miðuðu að því að leysa upp þáverandi samstjórn Sjálfstæðisflokks og Samfylkingar. Það þurfti meira en lítið til að Samfylkingin skildi sinn vitjunartíma og ryfi stjórnarsamstarfið, því tugþúsundir höfðu mótmælt áframhaldandi setu ríkisstjórnarinnar mánuðum saman þegar það loksins gerðist eftir mikið lokadrama.
Mótmælaaldan í apríl var í raun tilraun til að endurtaka leikinn á grundvelli sams konar óyfirlýstrar breiðfylkingar og varð til í rás Búsáhaldabyltingarinnar – en að þessu sinni var Samfylkingin með frá byrjun, svo og smáborgaralegu öflin. Mörg tilefni höfðu gefist langalengi til að hefja baráttu gegn stjórninni á pólitískum grundvelli, ekki síst undirskriftasöfnun Kára Stefánssonar, en þau voru lítt eða ekki notuð. Um hríð var þó raunar reynt að hefja runu mótmælafunda á mánudagskvöldum (í nóvember 2014), en það varð endasleppt, og réði því naumast nokkur hending: engin heildarstefna lá fyrir um aðra forgangsröðun í ríkisfjármálum og hvaðeina annað. Vinstriflokkarnir í stjórnarandstöðu hefðu þá átt að sjá í hendi sér að slíkt vantaði, en aðhöfðust ekki.
Þeir settu hins vegar afl sitt á bak við mótmælin í apríl, um sams konar kröfur og eftir hrun – að ríkisstjórnin færi frá og efnt yrði til kosninga. Mótmælaaldan fór af stað á andartaki sem hentaði Samfylkingunni og hinum flokkunum á þingi sem halda að þeir séu í stjórnarandstöðu, en hafa ekki stefnu um algert fráhvarf frá einkavæðingu og niðurskurði, uppbyggingu á heilbrigðis- og menntasviði, o.s.frv. og vilja ekki efna til mótmælaöldu um beinar félagslegar og pólitískar kröfur, einfaldlega vegna þess að þá væru hendur þeirra bundnar – þeir væru búnir að skuldbinda sig vinnandi alþýðu í landinu. Það vilja þeir ekki gera, enda væru þeir þá jafnframt búnir að skuldbinda sig til að fylgja pólitískri stefnu sem gengur þvert gegn vilja og hagsmunum íslenskrar ráðastéttar.
Að endurvekja sams konar breiðfylkingu á þessum „ópólitísku“ forsendum er ekki til neins. Þetta samflot er búið spil og skilar bersýnilega engu nema ósigrum og áföllum sem þjóðinni er svo kennt um jafnharðan. Róttækir vinstrimenn hljóta að staldra við ófarirnar í apríl og draga af þeim lærdóm. Við þurfum að hugsa sjálfstætt, hætta að bíða eftir því að vinstriflokkarnir á þingi geri eitthvað, hætta að elta þá. Annars endum við í garðinum hjá Bjarna Benediktssyni að grilla pylsur og spekúlera í tilganginum – nú, eða heima í fýlu, eins og sá sem þetta ritar (ég tók þátt í mótmælum fyrst í stað, en missti áhugann þegar ég sá hvernig landið lá). Við getum betur. Það er þrátt fyrir allt í okkar valdi að hætta að hanga í skottinu á krötunum og móta í staðinn sjálfstæða pólitík vinnandi alþýðu til hagsbóta. Það er einföld staðreynd að við höfum ekki gert það enn.
Það mátti raunar sjá fyrir að mótmælaaldan gæti ekki annað en fjarað einfaldlega út, og við róttæklingarnir hefðum séð það fyrir ef við hefðum haft okkar eigin samtök og hefðum haft ráðrúm til að velta stöðunni fyrir okkur í sameiningu sem sjálfstæð pólitísk samtök. Það sem meira er, löngu áður hefðum við getað gengið á „vinstriflokkana“ og spurt hvað þeir hyggist fyrir, og hvort þeir vilji ekki taka þátt í mótmælum alls vinnandi fólks um endurreisn heilbrigðiskerfisins, með skýrum kröfum um snarlækkaða kostnaðarhlutdeild sjúklinga, auknar fjárveitingar til menntakerfisins, o.s.frv. Niður með niðurskurðinn, einkavæðinguna í einkalífið. Ef Samfylkingin hefði neitað að taka þátt hefði það afhjúpað dáðleysi þeirra; ef þeir hefðu tekið þátt hefði það styrkt mótmælin og gert stjórnmálamönnum í öllum flokkum erfiðara fyrir að halda áfram á niðurskurðarbrautinni. Fólk tekur eftir framtaki sem þessu. Áhugi hefði vaknað á litlu samtökum róttæklinganna sem brutu ísinn. En þetta var ekki hægt. Svona samtök voru ekki til.
Það þarf sósíalísk baráttusamtök
Vinnandi alþýða í þessu landi á vissulega flokka sem segja henni að öll dýrin í skóginum eigi að vera vinir. Slíkur málflutningur er skiljanlegur og fyllilega réttmætur í samhengi baráttu gegn hatursáróðri. Öðru máli gegnir þegar við launafólkið eigum ekki bara að vera kammó og góð hvort við annað, heldur líka (og raunar umfram allt annað) að vera vinir auðmagnsdýranna sem ætla sér ekkert annað en nota völd sín í eigin þágu og gegn okkur, og munu aldrei gera annað en einmitt það, vegna þess að það er nú einu sinni þetta sérhagsmunapot og auðsöfnun sem öll tilvera auðvaldsins snýst um. Hvað annað höfum við haft fyrir augunum allt frá hruni en margítrekaða staðfestingu á þessu?
Við vitum að í hópi foringja íslenska auðvaldsins eru menn sem telja ekki eftir sér að sitja í ríkisstjórn og svíkja jafnframt sama ríki um skatt. En ráðherrarnir eru ekki einsdæmi. Hér býr lítil þjóð, og auðvaldið er aðeins brot þjóðarinnar. Íslenskir aðilar voru með rúmlega 600 aflandsfyrirtæki. Hvað segir þessi tala okkur? Þessi tala segir okkur ekki að við þurfum að búa til „betri“ kapítalisma – „siðvæða“ viðskiptalífið eða stefna að „grænum kapítalisma“. Það er alveg ástæðulaust að elta ólar við ferhyrnda hringi. Talan segir okkur hvað kapítalisminn er og hvernig hann starfar; og jafnframt hvað það er sem kratar vilja laga sig að og kalla „ábyrga“ efnahagsstefnu. Ábyrgð er alltaf ábyrgð gagnvart einhverjum – með leyfi að spyrja: gagnvart hverjum er þessi ábyrgð ef hún er skoðuð til hlítar? Og hver ber hana?
Einn vandinn sem við blasir, hérlendis og erlendis, er ofboðsleg og sívaxandi misskipting auðs. Hvað er til ráða ef öll dýrin í skóginum eiga að vera vinir? Ætti að semja við kapítalistana í vinsemd um að afsala sér verulegum hluta auðæfa sinna? Sjá menn fyrir sér slíkar samningaviðræður? Eða á að setja ný lög sem virka þannig á einhverjum tíma? En það kemur í sama stað niður. Kapítalistarnir munu telja að sjálfum sér vegið og neyta allra ráða til að hrinda slíkum „ólögum“. Þeir munu fá herskara hagfræðinga og lögfræðinga til þess að halda því fram að slík lög standist ekki og séu efnahagslega stórhættuleg. Og vert er að muna þá einföldu staðreynd að þeir hafa völd og peninga til að bregðast við svona aðstæðum eins og öðrum – ekki við. Þeir eiga líka hauka í horni í alþjóðastofnunum á borð við AGS, ESB, Evrópubankanum o.s.frv. – ekki við. Ef auður þeirra er í raunverulegri hættu sjá þeir raunar enga ástæðu til annars en að nota ofbeldi til að bægja henni frá ef allt annað þrýtur; þeir líta nú einu sinni á auð samfélagsins, afraksturinn af erfiði kynslóða vinnandi fólks, sem sinn auð, sína einkaeign.
Til að mæta félagslegu, pólitísku og efnahagslegu valdi auðmagnsins þarf vald, og það vald lúrir í baráttu- og samtakamætti vinnandi fólks. Sósíalísk bylting snýst ekki um blóðsúthellingar, eins og í hryllingssögum auðvaldsins. Bylting er einfaldlega réttnefni um þá grundvallarbreytingu allrar samfélagsgerðarinnar sem nauðsynleg er til að stuðla að betra lífi á jörðinni, og kallar á það að rífa niður allt valdakerfi auðmagnsins. Það verður að segja hlutina eins og þeir eru. Ef þetta á að vera hægt verður að svipta ráðastéttina því valdi sem hún annars beitir til að stöðva framgang hinna róttæku afla.
Við þurfum að beita okkur gegn hægriöfgunum, sem hluti af vinnandi alþýðu í þessu landi, og eftir því sem okkur vex ásmegin skapast þrýstingur á umbótasinna að spila með. Aldrei að treysta þeim, en pína þá til að leika rullu sem gerir gagn og sameinar vinnandi fólk í baráttu fyrir áþreifanlegum markmiðum.
Fyrstu verkefni sósíalískra baráttusamtaka
Veruleg sóknarfæri – meiri en verið hafa í áratugi – kunna að vera framundan, vegna langvarandi kreppu auðvaldskerfisins í heiminum. Sósíalísk barátta miðar að algerum þáttaskilum í sögunni. Hún er allt annað en auðveld, hún snýst einmitt um það að alþýða manna fari að líta á stjórnmálin sem sín mál, sitt skylduverk. Sósíalísk pólitík er stéttbundin baráttupólitík. Stéttabarátta liggur enn niðri, og sú staðreynd ein sér dregur mátt úr allri vinstrihreyfingunni. Mátt stéttarlegrar samstöðu finna menn ekki nema hans sé neytt í verki, og sósíalískir hópar geta ekki hrint slíkri stéttarbaráttunni af stað að vild. Verizon-verkfallið í Bandaríkjunum, með öðru, gefur tilefni til að ætla að þessi máttur verði aftur virkjaður innan tíðar. Verðum við tilbúin þegar íslensk verkalýðsstétt tekur loks við sér á ný?
Án sósíalísks flokks sýnist mér ekki hægt að rjúfa endanlega þennan vítahring sem íslenska auðvaldið leikur nú á, en slíkur flokkur er vandbyggður, og ég held að hér verði að byrja alveg frá grunni. Áður en ráðist er í stærri verkefni þarf að búa til lítinn hóp, lesa og læra af sögu sósíalískrar hreyfingar, móta stefnu sem gerir hópnum smám saman mögulegt að grípa inn í stjórnmálin og afla sér félaga. Þetta eru lítil verkefni og hógvær, kannske þolinmæðisverk. En afl okkar er lítið sem ekkert núna, og verður það fyrirsjáanlega áfram ef þetta er ekki gert. Sjálfsprottnar hreyfingar geta stundum gosið upp um einstök mál á ótrúlegum hraða, en þær hverfa jafn skjótt og ekkert stendur eftir, enginn skipulagsbundinn, pólitískur ávinningur sem hægt er að nota í baráttunni sem þá tekur við.
Ef einhver okkar stíga fyrstu hógværu skrefin á þessari braut munum við fá að heyra að við séum helvítis kommúnistar og höfum ekkert lært af sögu 20. aldar. En engu stjórnmálaafli er eins mikið kappsmál að læra af sögunni og byltingarsinnuðum sósíalistum, og ekki síst að leggja mat á vegferð rússnesku byltingarinnar – þar sem Frankenstein tók völdin að lokum, eins og Einar Már Guðmundsson sagði forðum. Af slíku mati má mikið læra, og raunin er sú að sósíalistar út um heim, ekki síst í International Socialist hefðinni, hafa þar mikið gagnlegt fram að færa. Við þurfum að átta okkur á því sem aflaga fór á liðinni öld og geta svarað spurningum um þá hluti, það er eðlilegur hluti af því að færa fram trúverðuga sósíalíska stefnu. Um Rússland sérstaklega vil ég benda á ritgerð Chris Harman, „How the Revolution was Lost“ frá 1967, sem mér virðist ágæt til yfirlits og íhugunar.
Við þurfum ekki að finna upp hjólið. Arfleifð sósíalískrar hreyfingar er rík að lærdómum, og við þurfum að skilja þá til að ná árangri. Til að vinsa úr langri sögu og flókinni þarf gagnrýnið viðmið. Besta viðmiðið sýnist mér vera það að greina skipulega á milli tveggja ólíkra þráða sem tekist hafa á í sögu sósíalískrar hreyfingar; skylt er að vísa hér til ritgerðar eftir bandaríska sósíalistann Hal Draper frá 1966, „Two Souls of Socialism“, sem er auðfundin á netinu. Draper var ef til vill óþarflega dómharður í sumum þeirra sögulegu dæma sem hann ræðir, en það er skilningsmátinn sjálfur sem ég vek athygli á, greinarmunur hans á „sósíalisma að ofan“ og „sósíalisma neðan frá“. Tengsl sósíalista og fjöldahreyfingar eru lykilatriði þeirrar greiningar. Í sögu sósíalískrar hreyfingar er að finna fjölmörg dæmi um hugmyndir, sumar mjög afdrifaríkar, um „sósíalisma að ofan“. Fyrir daga Marx voru slíkar hugmyndir alveg ráðandi í röðum þeirra sem nefndu sig sósíalista. Sérstaða Marx birtist vel í þessum orðum hans: „Frelsun verkalýðsstéttarinnar verður að vera verk hennar sjálfrar“. Hugmyndin er hér sú að stéttin sjálf taki völdin og fari með völdin – enginn gerir það fyrir hana. Það sem sósíalísk pólitík „neðan frá“ snýst um er því þetta: vinnandi alþýða þarf að hafa pólitíska og skipulagslega burði til þess að ná og halda pólitískum völdum. Stéttin getur ekki stjórnað samfélaginu eins og hún er í dag. Hún þarf því að verða að afli sem hún er ekki í dag, og það gerist ekki af sjálfu sér. Leiðin þangað er leið sjálfsumbreytingar í baráttu.
Gegn slíku sjónarmiði hafa á ólíkum tímaskeiðum orðið til nýjar gerðir hugmynda um „sósíalisma að ofan“. Sósíaldemókratían og stalínisminn skipta mestu máli vegna sögulegra áhrifa sinna. Þeir hörmulegu ósigrar sem urðu á fjórða áratug síðustu aldar, sérstaklega valdataka fasista í Þýskalandi og á Spáni, eru að miklu leyti rekjanlegir til pólitískra áhrifa þessara strauma meðal verkafólks. Þessir ósigrar voru ekki óhjákvæmilegir, en byltingarsinnaður sósíalismi átti í vök að verjast vegna gagnbyltingarframvindu í Rússlandi áratuginn á undan. Nú er stalínisminn blessunarlega orðinn áhrifalaus. Engum dettur í hug að líta til Norður Kóreu eða Kína sem fyrirmyndar; annars staðar er harðstjórnarvald hans sem betur fer hrunið. Sósíaldemókratían stríðir við djúpa kreppu. Tilhneigingar verður vart að reyna að finna einhvers konar millistig byltingarstefnu og hægrikratismans, sem nú má heita alveg gjaldþrota, það sem ég hef hér kallað róttæka umbótastefnu og ég er vissulega ekki trúaður á slíkt. En andstæðingurinn er svo sannarlega annar. Andstæð öfl umbótastefnunnar takast nú á í Verkamannaflokknum breska. Byltingarsinnaðir sósíalistar standa ekki hjá í þeim átökum, hvar sem þeir eru niður komnir, heldur styðja Jeremy Corbyn eindregið, og taka undir margt sem hann hefur að segja.
Ottó Másson 